Kazachstan: postsowiecka republika z przyszłością

Drugą konsekwencją bycia państwem surowcowym jest nierównowaga inwestycyjna: ponad 70 proc. inwestycji zagranicznych trafia na zachód i południe kraju, gdzie występują złoża surowców, głównie ropy. Średnia płaca w tym sektorze to ponad 1700 dolarów brutto, podczas gdy średnia ogólnokrajowa - 416 dolarów. Sektor ropy i gazu jest więc najbardziej lukratywnym biznesem, ale jest dostępny tylko dla dużych graczy z mocnym wsparciem politycznym.

Po kryzysowych latach 2015-16 gospodarka kazachska ma w 2017 r. wzrosnąć realnie o 2,5 proc. Sprzyjają temu rosnące inwestycje w infrastrukturę, wzrost produkcji przemysłowej i naftowej w związku z uruchomieniem gigantycznego pola naftowego Kashagan (13 mld baryłek). Wyzwaniem pozostaje kondycja sektora bankowego, którego stabilność podkopał najpierw kryzys z 2008 r., potem spadające ceny ropy; dzisiaj liczba niespłacanych kredytów stanowi ponad 30 proc. portfela banków.

Wady, zalety i... żuzy

Świadomość kontrastów i potencjału wydaje się równie ważna co znajomość realiów biznesowych. Eksporterzy i inwestorzy muszą pamiętać, że państwo i gospodarka Kazachstanu mają wiele wad charakterystycznych dla postsowieckich państw regionu. To co ją jednak pozytywnie wyróżnia? Fakt, że ma także kilka niewątpliwych zalet, których na próżno szukać u sąsiadów.

Do wad zaliczyć trzeba przede wszystkim słabość instytucji publicznych i niską efektywność rozbudowanej administracji, co przekłada się także na bezpieczeństwo obrotu gospodarczego. Stosunki biznesowe w Kazachstanie odzwierciedlają oparte na klanowości układy polityczne. Znana nam z Ukrainy czy Rosji oligarchia tutaj ma korzenie XVI-wieczne. To wówczas Kazachowie mieli się podzielić - jak głosi legenda - na trzy żuzy (po polsku powiedzielibyśmy: ordy). Starszy Żuz (nazywany też Wielkim), Średni Żuz i Młodszy (nazywany Małym Żuzem). Przez stulecia z każdego z nich wyrosła gęsta sieć powiązań rodowych, a to, do jakiego Żuzu należy dana rodzina, ma ogromny, niekiedy decydujący, wpływ na pozycję w społeczeństwie, a nawet szanse na rynku pracy.

Ze Starszego Żuzu wywodzi się duża część przywódców i kadry kierowniczej, w tym sam prezydent Nursułtan Nazarbajew (75 lat). Siła powiązań klanowych, słabe instytucje publiczne i dominacja państwowego sektora (około połowa gospodarki nadal należy do firm państwowych) są źródłem korupcji. Indeks postrzegania korupcji opracowywany przez Transparency International plasuje Kazachstan na 131. miejscu na 176 sklasyfikowanych państw (ex aequo z Rosją i Ukrainą, Polska zajmuje w nim 29. miejsce).

Specyfiką Kazachstanu jest także "gospodarka bazarowa". Około 45 proc. całego handlu detalicznego przypada na handel bazarowy i obwoźny. Wynika to zarówno z tradycji, w której "bazar" był zawsze instytucją społeczno-gospodarczą w Azji, jak i małej siły nabywczej ludności. Statystyczny Kazach przeznacza na kupno żywności około 40 proc. swoich zarobków.

Według danych komitetu ds. handlu przy ministerstwie gospodarki Kazachstanu, na ponad 6 mln km2 oficjalnej powierzchni handlowej około połowa przypada na bazary, 20 proc. na małe sklepy, a tylko 3 proc. na hipermarkety. W dużych miastach i ośrodkach przemysłowych bazar jest jednak pomału wypierany przez centra handlowe. Te ostatnie spotkamy głównie w Ałma Aty, gdzie działa około 30 galerii handlowych, i w Astanie (10 handlowych centrów). Wśród 20 największych sieci handlowych prym wiodą lokalne, ale dobrze radzą sobie także niemieckie Metro AG i turecki Migros Ticaret. Barierą dla rozwoju handlu detalicznego i nowoczesnych powierzchni jest płytki rynek: ograniczona liczba i niskie dochody ludności.

Plany autokorekty

Kazachstan wyróżnia też świadomość części elity, że wady systemu politycznego i gospodarczego są zagrożeniem dla istnienia młodego państwa. Stąd bierze się odważna, ale oparta na sprycie polityka równoważenia wpływów Rosji w Kazachstanie poprzez otwarcie się na wielkiego gracza obecnego w regionie - Chiny.

Współpraca gospodarcza z Państwem Środka, ważnym partnerem ekonomicznym Rosji, ma powstrzymywać zapędy i ambicje Moskwy w Azji Centralnej, ale także pomagać w rozwoju gospodarczym kraju. Te założenia powodują, że Kazachstan jest uczestnikiem i Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, i chińskiego projektu "Jednego pasa, jednej drogi" - projektów konkurencyjnych i mających służyć budowaniu wpływów przez oba państwa w regionie.

Podczas gdy dostęp do rynku rosyjskiego ma ogromne znaczenie dla producentów kazachskich (Rosja jest głównym partnerem handlowym i odbiorcą surowców), współpraca z Chinami oferuje inwestycje w m.in. infrastrukturę, a tym samym może stać się w przyszłości źródłem wpływów budżetowych. Współpraca z Rosją i Chinami pokazuje myślenie o dywersyfikacji gospodarczej z wykorzystaniem "obsługi" dwóch potężnych sąsiadów przy jednoczesnym zachowaniu kontroli nad procesami gospodarczymi w państwie.

Przejawem ambitnych planów naprawy gospodarki (na razie głównie w fazie deklaracji) było ogłoszenie w grudniu 2015 roku rozszerzonej prywatyzacji firm państwowych, która ma objąć aktywa należące do państwowych holdingów Samruk-Kazyna, Baitarek i KazAgro, m.in. największe rafinerie, firmy energetyczne (KazMunaiGaz), porty lotnicze, koleje i wiele mniejszych przedsiębiorstw. Prywatyzacja ma także pomóc w budowie międzynarodowego centrum finansowego w Astanie, które tworzone jest na wzór Dubaju: jego roboczym językiem ma być angielski, działać ma w oparciu o prawo brytyjskie, a za infrastrukturę służyć będą budynki zbudowane na Expo 2017.

Wprowadzono także rozwiązania liberalizujące np. prawo pracy. Zrezygnowano z części subsydiów utrzymywanych od czasów sowieckich, choćby dopłat do produkcji chleba czy cen energii. Systematycznie polepsza się klimat inwestycyjny, wdrożono zasadę jednego okienka, powołano instytucję rzecznika praw inwestorów i wyspecjalizowanego sądu gospodarczego w ramach Sądu Najwyższego.

Społecznym wymiarem reform jest powstanie grupy tzw. bołaszakowców - stypendystów programu Bołaszak - czyli wykształconych za państwowe pieniądze na zachodnich uczelniach (głównie w USA i Wielkiej Brytanii) kilkunastotysięcznych nowych, młodych elit, które mają Kazachstanowi zapewnić kontynuację po odejściu twórcy państwa. Sukcesja władzy będzie bowiem największym sprawdzianem dla polityki i gospodarki Kazachstanu.

Rynek dla cierpliwych i ambitnych

Kazachstan nie jest więc rynkiem łatwym, na którym szybko można osiągnąć sukces eksportowy. Polska wymiana z Kazachstanem charakteryzuje się wprawdzie dużą dynamiką - w eksporcie to 171,3 proc., a imporcie - 161,5 proc. (styczeń-lipiec 2017) - ale jej wolumen jest wciąż niski: sprzedaliśmy towarów i usług za 278 mln euro, a kupiliśmy za 400 mln. Także wartości inwestycji nie zwalają z nóg: w 2016 r. polskie firmy zainwestowały niespełna 26 mln dolarów, przy globalnej kwocie inwestycji zagranicznych w Kazachstanie wynoszącej ponad 20, ale miliardów dolarów.

O trudnościach wejścia na rynek przekonał się swego czasu Petrolinvest, którego inwestycja w sektorze ropy zakończyła się bolesną porażką. Ale są i budujące przykłady. Obecna od 2002 r. na lokalnym rynku Selena w zeszłym roku otworzyła fabrykę chemii budowlanej, która ma zaopatrywać nie tylko rynek lokalny, ale i cały region Azji Centralnej i południową Syberię. Podobną drogę przeszła Polpharma, która w 2011 r. najpierw przejęła lokalnego producenta leków, a we wrześniu br. uruchomiła kolejną linię produkcyjną.

Oba przykłady pokazują, że Kazachstan jest perspektywicznym miejscem dla rozwoju polskiego biznesu, który ma ambicje regionalne. Odległości, bariery celne, płytki rynek i realia biznesowe raczej nie stworzą miejsca dla prostego eksportu towarów z Polski na rynek kazachski.

Kazachstan ma jednak sprzyjający klimat dla długofalowych inwestycji, których celem jest wejście na rynek Rosji - z pomocą unii celnej i obowiązującej w niej swobody przepływu towarów - i państw ościennych. Dotyczy to zarówno producentów maszyn, leków, jak i firm budowlanych. W przyszłości może też objąć eksport towarów rolno-spożywczych na rynek chiński z hodowli i upraw w Kazachstanie. To wymagałoby jednak polskich inwestycji w lokalne rolnictwo, które tkwi w głębokim kryzysie.